Қазақ драмасы…

… сахна және шымылдықтың әр жағында

Биылғы жылдың басында белгілі журналист, публицист, қоғам қайраткері, «Ұлтқа қызмет ету» кітабының авторы, «Арай-Заря», «Дәуір-Время», «Эпоха» басылымдарының редакторы, «Аргументы и факты» газетінің колумнисі Сейдахмет Құттықадамның еліміздің бүгінгі тарихына арналған еңбегіне тап болдым.

Бұл кітап жайында іш пысқасын немесе блогымды жаңартайын деген мақсатпен жазып отырғаным жоқ, меніңше, бұл еңбекті еліміздің әр көзі ашық, көкірегі ояу азаматы оқуы тиіс. Неге десеңіз, біріншіден, бұл кітап мектептің бағдарламасында жоқ көптеген тарихи фактілер жайында баяндайды. Мысалы, 86 жылдың желтоқсанынан бастап, бүгінгі күнге дейін саяси сахнадағы барлық көрнекті тұлғаларды сөз етеді. Сонымен қатар, кітапта тәуелсіз елімізде алғаш партиялардың құрылуы, парламенттегі өзгерістер, министрлер мен президент арасындағы қарым-қатынастар, баспасөзіміздің ахуалы мен оппозициялық басылымдардың ғұмыры, депутаттық сайлау кезіндегі дауыстардың фальсификациясы, еліміздің экономикасы және т.б. маңызды тақырыптар ашылады. Автордың айтуынша, саяси мәдениет пен саяси білімнің жоқтығы қоғамның санасыздығы мен сауатсыздығына, тоқырауына әкеліп соғады.

Екіншіден, бұл кітапта автордың жиырма жылдың ішінде жарияланған тамаша мақалаларымен танысуға болады. Сейдахмет аға еліміздің саяси, экономикалық ахуалына сараптама жасап, кезінде Аслан Масхадов, Ходорковский, Новодворская сынды тұлғалармен де кездесіп, сұхбаттасқан еді.

Өкінішке қарай, республикамыздың кешегі және бүгінгі саяси өмірі шынымен де драмаға, не бір келеңсіздіктерге толы, бірақ бұл тарихымызды бұрмалап немесе бар нәрсені жоққа шығарудың амалы емес.

202-бет

…заң — бұл былтырғы жылы балаға сатып алынған шалбар, ал бізде болса — қашан болса да биылғы жыл, содан шалбар тігіс жағынан сөгіліп, тобығы көрініп тұрады. Заң өсіп келе жатқан адам үшін әрқашан тар әрі қысқа болмақ. Басында бір нәрсе жасап, кейін оған лайықты заң ойлап шығарсаң, жақсы; бұл заң кітапқа енгенше, саған жаңа заң қажет. Жасағанымның жартысы штаттың конституциясында анық жазылған деп ойлайсыз ба?

Robert Penn Warren «All the King’s Men»

Травиата

Бейшара жандар! Оларды сүйе алмасаң да, аяуға болады. Сіз күннің сәулесін көре алмаған соқырды, жан дауысын жеткізе алмаған керең адамды аяйсыз, бірақ ұят болады-ау деген сезіммен, жүректің соқырлығы, жанның кереңдігі, ұяттың мылқаулығы үшін, және оның үстіне, еріксіз жақсылықты түсіне алмаған, құдайды танымаған, махаббат пен діннің таза тілінде сөйлей алмаған бақытсыз қайғы-қасірет иесін есіркей алмайсыз.

extrait du roman ‘‘La Dame aux Camélias’’ Alexandre Dumas fils

Жастар кітап оқысын деген мақсатпен…

«Қай салада болмасын, адамзат білімінің үлкен бөлігі тек қағазда, кітапта – адамның қағаз жадында өмір сүреді. Сол себепті кітаптар жинағы, кітапхана – адам баласының жалғыз үміті мен жоюға келмейтін жадысы болып қала бермек», – деп неміс философы А. Шопенгауэр бекер айтпаған. Бүгінгі технологиялар қаншалықты қарқынды дамып жатса да, әлем тарихының айнасына айналған миллиондаған ғылыми, әдеби туындыларсыз адамзат өмірін елестету мүмкін емес. Соған қарамастан, кітапханаға жиі барып тұратындарды немесе кітап дүкендерінен қымбат романдарды сатып алатындарды сирек көретін шығарсыздар. Оған сылтау жоқ емес: біреуі уақыт десе, екіншісі қалтам көтермейді деп айтуы мүмкін. Ал Кітап сыйлау немесе Буккроссинг деген шара жайында естігендеріңіз бар ма? Бұл әдеби шараға еліміздің кітап сүйер қауымының біраз бөлігі қатысып та үлгерген екен. Көштен қалмай, осындай «кітап мерекесі» жайында көбірек білу мақсатымен Буккроссингтың Қазақстандағы ұйымдастырушысы Анна Анконадан сұхбат алуға жөн көрдік.

– Анна, Буккроссингтың тарихы жайында айтып өтсеңіз, бұндай тамаша шараны кім ойлап тапты?

– Буккроссингты Рон Хорнбекер ойлап тапты, 2001 жылы ол көпшілік жүретін жерде мынадай жазуы бар кітап қалдырды: «Бұл жоғалып кеткен кітап емес, мына сайтқа кіріп, оның бұрынғы иесін біле аласыз. Кітапты оқып біткесін, оны әрі қарай саяхаттауға жіберуіңізге болады». Бұған көп адамдар қызығып кеткендіктен, бірнеше жылдан соң сайтқа кірушілер саны ұлғайды. 2004 жылдан бастап «Bookcrossing» Оксфорд сөздігіне ресми түрде кіргізілді.

Бүгінде буккроссингке қызығатын адамдар өте көп, олардың арасында

Соғыстың соңғы көктемі

Жасылмен бояп қойған ба!?
Жап-жасыл таудың бөктері.
Қырлар да, мынау ойлар да,
Жапжасыл болып көктеді.
Соғыстың соңғы көктемі.

Көп болды, жасыл тауларға,
Жап-жасыл бұлттар шөккелі.
Әкелді шуақ бар маңға,
Соғыстың соңғы көктемі.

Соғыстың соңғы көктемі,
Көп болды нұрын төккелі.
Жап-жасыл анау аспан да,
Аспан да, сірә, көктеді.

Бойына таудың асылып,
Шұғыла тұрды, көк меңі.
Қызғанып, гүлін жасырып,
Қылтанақтар да көктеді.
Соғыстың соңғы көктемі.

Жап-жасыл шыбық тал-дағы,
Орманның жасыл шекпені.
Қуанта, бірақ, алмады,
Сонау бір үйді шеттегі,
Соғыстың соңғы көктемі…

Мұқағали Мақатаев

Мұңлы клоунада

– Уақытты бос әңгімеге құртпайық. (Пауза. Сезіммен.) Сәті түсіп жатқасын, бірдеңе жасайық. Біз күнде біреуге қажет бола бермейміз. Әрине, біреуге қажет –  тура біз емес. Басқалар да біз секілді істей алушы еді, тіпті одан да жақсырақ. Біз естіген үндеу бүкіл адамзатқа тасталған еді. Бірақ осы жерде, осы мезетте адамзат – бұл біз, ұнаса да, ұнамаса да. Кеш болмағанша, осыны пайдаланып алайық. Қасірет бізді қоғам азғындарына теңеді, соларды лайықты көрсетейік. Бұл жайында не дейсің? (Эстрагон үндемейді.) Шындықтың мәні – қол қусырып, жоқ пен барды таразылап отырғанымыздың өзі – әлеуметтік жағдайымызға сый-құрмет көрсеткеніміз. Жолбарыс өз тұқымдастарын құтқаруға аттанғанда бір секунд та ойланбайды. Немесе қалың бұтаға қашып құтылады. Бірақ мәселе онда емес. Біз мұнда не істеп жүрміз, міне, өзімізге осындай сұрақ қоюымыз қажет. Білетініміз жақсы болды. Иә, осы үлкен хаоста бір нәрсе ғана анық: біз Годоның келетінін күтіп отырмыз.

Сэмюел Бекеттің «En attendant Godot» пьесасынан Владимирдың репликасы

Фото: Александр Гусов. Лондондық Хеймаркет (Royal Theatre Haymarket) театрындағы пьесадан көрініс.

Адамзат

– …Осы адам не үшін өмір сүреді?

– Өмір мәнін түсіну үшін. Тағы сұрақ бар ма?

– Бар. Неліктен әбден ойланып-толғанып және ақыры ақылы кірген кезде ол бірден өледі?

– Ақылы кіріп үлгермей, өліп қалғандар да аз емес.

– Жауап беруден қашпа. Және жанның ауысып қонуы туралы ескі ертегіні айтушы болма.
– Мен жауап берейін, бірақ оның алдында мынадай сұрақ қоюға рұқсат бер: арыстандар бөкендерді, өрмекшілер шыбындарды, түлкілер тауықтарды өлтіреді… бірақ жерді мекендеп жүргендердің қайсысы өзі тәрізділермен соғысады, өлтіреді?
– Баланың сұрағы. Әрине, махаббат, мейірімділік, рақымшылдық секілді сөздерді ойлап тапқан, жаратылу тәжісі – адам.
– Дұрыс. Тірі жандылардың ішінде қайсысы өз-өзіне қол жұмсай алады және оны жасайды да?
– Тағы да, мәңгілік, Құдай және қайта тірілуді ойлап шығарған адам.
– Өте жақсы, – деді Равик. – Енді көріп отырғаныңдай, біз қарама-қайшылықтардан өрнектелгенбіз. Осыдан біздің неліктен өлетініміз әлі де түсініксіз болып тұр ма?

Эрих Мария Ремарктың «Arc de Triomphe» романынан үзінді

Ұлылықтың құлдырауы

Мен ғаламат дүние туғызу үшін емес, Құдай жаратқан әлемді көру үшін келген жанмын. Өлгеннен соң Құдайдың алдына барғанда, не көрдім деп айтамын? Құдай жаратқан әлем керемет екен деп айта алам ба? Жоқ. Сонда не айтамын?

***

Жазушылық дегеніміз – бақытсыздық.

***

Даңқ – ұлылықтың бастамасы емес, даңқ – ұлылықтың құлдырауының бастамасы.

***

Мен жас ұрпаққа қалай қараймын? Ешқалай. Ойламаймын. Анда-санда ғана есіме аламын. Бірaқ ылғи да оларды аяймын. Жетімдер…

Василий Розанов (Амангелді Кеңшілікұлының аудармасы)

Жанымның жараларынан құралған музей

«Өз музейім арқылы адамдарға өмірмен мақтануды үйреткім келеді. Мен көп жүрдім, көп көрдім — әзірге тек европалықтар ғана өздерімен мақтана алады, ал әлемнің басым бөлігі өзінен ұялады. Егер де ұялуға итермелейтіннің бәрі музейде көрсетілсе, олар бірден мақтан тұтарлық нәрсеге айналушы еді».

Орхан Памуктың «Masumiyet Muzesi» романынан үзінді

Роман туралы толығырақ білгіңіз келсе (орыс тілінде)

Тас-талқан қағидалар

Олар анау жақта әлі де мақала жазып, жалынды сөздер сөйлеумен болады, ал біз мұнда лазареттерді, өлім алдында жатқандарды көреміз. Аналар мемлекетке қызмет етуден артық ештеңе жоқ деп әлі де қиқу салып жатады, ал біз болсақ ажалдан асқан құдіретті күш жоғын әлден-ақ түсініп қалдық. Бірақ оған қарап бүлікшіл де, дезертир де, қорқақ та болған ешкім жоқ (бұл сөздерді олар оп-оңай айта беретін); туған елімізді біз олардан кем сүймейміз, жауған оққа қарсы шабуылға бара жатқанда бірде-біріміз тайсалып көрген емеспіз; бірақ әр нәрсенің сырын түсініп, көзіміз енді ғана ашылғандай болды. Байыптап қарасақ, олар жасаған дүниеден ештеңе қалмапты. Біз ойда жоқта жан түршігерлік жалғыздыққа душар болғандаймыз, одан шығу жолын тек қана өзіміз табуымыз керек.

Эрих Мария РЕМАРКТЫҢ «Батыс майданында өзгеріс жоқ» атты романынан үзінді