«Прометей» қозғалысы

– Кеңес кезінде «Прометей» қозғалысы туралы ешқандай дерек тарих оқулықтары мен қоғамдық-саяси басылымдарға, ғылыми зерттеу кітаптарына жазылған жоқ. Сонда бұл біз естімеген қандай қозғалыс, оған кімдер қатысқан? «Прометей» діні бір, тілі ұқсас түркістандық ұлттардың қозғалысы ма?

– «Прометейге» Украина, Грузия, Кубань, Дон, Карелия, Қырым, Волга бойындағылар, солтүстік Кавказ бен Түркістан сияқты Ресей ұлттық автономияларының басшылары (бұрынғы Мемлекеттік Дума мүшелері), Еуропаға эмиграцияға кетуге мәжбүр болған рухы биік азаматтар кіреді. Бұл қозғалыс біртіндеп Мәскеуді құрсаулаған  қуатты насихат шеңберіне, аумағы үлкен большевиктерге қарсы блокқа айнала бастайды. Ондағы мақсат – орыстан басқа ұлттың бәрін еріксіз «орыс», «кеңес» халқы қылуға күш салып жатқан большевиктерді ұлттық республикалар құқын мойындауға, олардың өз тағдырларын өздеріне таңдатуға, диктатураны азайтуға мәжбүрлеу.

Сонымен қоса, осы қозғалыс езгіге ұшыраған бағынышты халықтарға саяси білім беру, олардың саяси көзқарастарын ояту, сондай-ақ, тоталитарлық құрылымдары күшейіп келе жатқан КСРО ұлттық саясатының жаулап алушылық пиғылын әшкерелеу жұмыстарын жүргізеді. «Прометей» қозғалысының бірнеше тілде шығатын мерзімдік басылымдары осыған жұмылды. Сталин ондай мықты қозғалыстың жұмысына көз жұма қарап, қол қусырып, үнсіз отырмасы түсінікті. Антибольшевиктік ұйым «Прометейге» қарсы Сталин үсті-үстіне саяси да, насихаттық та, қылмыстық та іс-әрекеттер ұйымдастырады. Мұстафа Шоқайдың көзін жою үшін жасалған алғашқы әрекет сәтсіз болғанымен, ақыры кеңес чекистері діттеген мақсаттарына жетеді, (бұны Ресей ғалымдары да растауда), 1941 жылы 22 желтоқсанда ол ауруханаға жедел жеткізіледі де, бес күннен соң қайтыс болады. Әлім Алмат аға (М.Шоқайдың архивін сақтаған Түркия азаматы) Түркияда алғаш жүздескенімде ол кісінің өлімі жайлы: «Мария Яковлевна (М.Шоқайдың жұбайы) ертелі-кеш Мұстафаның денесіне эксгумация жасатуды айтатын. Мария апай экспертиза у беріп өлтіргендікті айқын дәлелдеп беретініне кәміл сенетін», – деп әңгімелегені есімде. Өзі де «Шүпелі, чок шүпелі Мұстафа бейдің өлімі», – деп қайталай берген…

«Халықтар әкесі» Сталин өзінің қас жаулары – мықты саяси қарсыластарын өлтіртумен шектелмей, олардың аттарына өшпес күйе жағып, мәңгі бақи қаралау үшін ештеңеден тайынбайды. Олардың өмірбаяндық деректерін ондырмай өзгертетіні соншалықты, қолдан жасаған өтірік-жаланың тас-түйінін тарқату оңай шаруа емес еді. Саяси көсемдерін өз халқының алдында жексұрын қылу үшін оларды қаралайтын түрлі материалдар ұйымдастырып, оларды міндетті түрде оқулық кітаптарға, анықтамаларға, энциклопедияларға енгізу – Сталиннің бұлжымас қағидасы.

Осылайша жеке тұлғалардың қолдан қиюластырған өмірбаянын сипаттайтын тұтас кітаптар да шығарылатын. Оған дәлел – кеңестік арнаулы қызмет офицері Серік Шәкібаевтың «тек қана құжаттар негізінде» жазылған «Үлкен Түркістанның» күйреуі» кітабы, оны орыс тіліне Павел Косенко аударған.

Бақыт Садықова: «Осы жұрт Мұстафаны біле ме екен?…» атты материалдан үзінді

«Жұлдыз» журналы №5, 2010.

«Ара» журналы

Сатиралық журнал 1956 жылы наурызда жарыққа шықты. Айына бір рет, 0, 75 баспа табақ көлемімен. Алғашқы шығарушылары: Ғ. Мүсірепов, А. Тоқмағанбетов, Қ. Жармағанбетов. «Ара» қоғам өміріндегі кемшіліктерді, шаруашылық саласындағы қырсыздықтар мен жауапсыздықты, адам бойындағы жағымсыз қылықтарды батыл әшкереледі. 1995 жылдан бастап журнал А3 қалыптағы 4 беттік газет болып шығып тұрды. 1998 жылы шығуын тоқтатты.

2000 жылдың басында Назарбаевтың «Ұйымдасқан Қылмыс пен Сыбайлас жемқорлықты жою туралы» жарлығының пәрменділігін арттыру үшін, мафия, коррупция белең алған кезеңде мемлекеттік деңгейде әлеуметтік мәселелерді көтеретін журнал керек болғандықтан, 2003 жылы Көпен Әмір-бектің басшылығымен қайта шыға бастады.

«Балдырған» журналы

Бастауыш сынып балаларына арналған әдеби-көркем журнал. 1958 жылы шілде айында алғаш нөмірі жарық көрді. Айына 1 рет шығатын, көлемі 1,5 баспа табақ журнал. «Балдырған» бүлдіршіндерді имандылыққа, еңбек сүйгіштікке, отаншылдық рухқа тәрбиелейтін басылым. Журнал бетінде қазақ халқының тарихына қатысты шағын ақпараттар, балалардың ой-өрісін кеңейтетін, тілін ұстартып, сөздік қорын байытатын өлең-тақпақтар, ертегі-аңыздар, жаңылтпаштар мен жұмбақтар тұрақты жарияланады.

«Балдырған» журналының бас редакторы – Тұманбай Молдағалиев, таралымы 40 мыңнан асады.

Ресми емес немесе тіркеуде жоқ газеттер

90-шы жылдары тіркеуде жоқ газеттердің пайда болуы – қоғамдық саяси, әлеуметтік жағдайлардың арқасы. Интеллигенцияның газеті «Альтернатива», азаматтық қозғалыстың газеті «Азат», «Аттан», «Желтоқсан», «Сұхбат», «Бірлесу», «ұлтшыл» деген айдар тағылған «Алаш», «Түркістан» (қазіргі басылыммен шатастырмаңыз). «Түркістан» орыс тілінде Прибалтикада шығып тұрды. Редакторы – Алмаз Естеков, таралымы – 5000 дана болған. «Алаш» партиясы Прибалтикада жақтастарын тауып алғаннан соң, 1990 жылы 1000 данасы бар «ХАҚ» атты орыс және қазақ тілінде шығып тұрған газет пайда болды. Сол жылдары «Желтоқсан» газеті жарыққа шығып, 1992 жылы мамыр айында тіркеуден өтті. Оның басты мақсаты – 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының себептерін объективті түрде түсіндіру, белгісіз фактілерді жариялау, халық мүддесін қорғау еді. Бұл газеттер коммунистік режимді құлату мақсатымен шықты және бұрын Байқоңыр, Арал, Нарын, Семей полигондары туралы айтылмаған тақырыптарды қозғады.

Смағұл Садуақасов – публицист (5)

Қазіргі кезде баспасөз бетінде бас мақала соншалықты көп көрінбегенімен, кезінде ол жетекші жанр деп саналатын болған. Себебі ол өз алдына үлкен мақсаттар қойып, ірі мәселелерді жазады. Тек жазып қана қоймай, оларды шешудің жолдарын қарастырады. Осы жерде оның жазылу тілі мен стилі де айқындалады. Бас мақаланы жазған автор онда тек өз ойын ғана емес, жалпы ұжымның ойын да айтады.

Бас мақаланың тағы бір өзгешелігі оның публицистикалық салмағында. Мұнда журналистің мәні бар, көпшілікті қызықтыратын, оқырманды көптен толғандырып жүрген тақырыптары қозғалады.

Алайда, бас мақаланы жазуға кез келген журналистің өресі жете бермейді. Оны жазу үшін жан-жақты терең білімді, әлеуметке дұрыс бағыт бере алатын сарапшыл, шыншыл бола білу керек.

С. Садуақасұлының әрбір мақаласы өте көркем жазылған. Ең басты қасиеті сөйлемдерін сағыздай созбай, қысқа да нұсқа жаза білуінде. Ешбір босқа тұрған, басы артық сөз кездеспейді. Орынсыз қайталау мүлдем жоқ. Кез келген мақаласы тұщына, тамсана оқылады. Смағұл тіл тазалығына өте қатты көңіл бөлген. Сол кездегі баспасөзде ең қатерлі жайт – араб, парсы, орыс сөздерін орынсыз қолданып, ана тіліміздің шұбарланып жазылуы көрініс тапқаны да белгілі. Алайда, Смағұл өз кезегінде оған да тосқауыл қоя білген.

«Смағұл Садуақасұлы «Еңбекші қазаққа» 1925 жылы редактор болып келісімен, газеттің тілі де өзгеріске ұшырай бастады. Біріншіден, шығарушылар газет материалдарын қалың бұқараға түсінікті қазақ тілінде жеткізуді көздесе, екіншіден, газетті халық тілін шұбарлаудан басқа берер пайдасы күмәнды шетелдік сөздерден таза ұстауға күш салды. Редактордың ұйғарымы бойынша осы айтылған шаралар арқылы газет сол кезеңдегі қазақ өмірінің ең өзекті мәселелерін көтеріп, оларды шешудегі құралға айналуға тиіс болды» -дейді тарихшы-ғалым Мәмбет Қойгелдиев. Осындай тілге деген жанашырлықтың арқасында басылымның таралымы үш мыңнан сегіз мыңға дейін өскен.

“Арқа ақпарат” сайты бойынша

Смағұл Садуақасов – публицист (4)

Смағұл Садуақасұлының көсемсөздік сипаттағы «Қостанай-Торғай» атты жолжазбасы «Қызыл Қазақстан» журналында 1922 жылы жарық көрген. Онда: «Қазақ… Қазақты білесіз. Қазақтың қолынан не дәрмен келеді? Қойша айдаған жаққа жүре беру. Қырса, үндемей қойша қырыла беру. Біз – мал емес пе!»- деген сөзінен өрбітіп, Қостанай мысалында кеңестік билікке мойынсұнған қазақ жұртының ауыр халін, көнбістігін, пәсейген рухын сөз етеді. Отаршылдардың зымиян іс-әрекетін әшкерелейді. «Қостанай уезінің қазағы орыспен сан жағынан тепе-тең, құқық жағынан, бостаншылық жағынан Қостанай қазағының халі ескі замандағыдан төмен. Іс басында бір қазақ жоқ деуге болады. Бәрі орыстар… Істегендері зорлық-зомбылық, қиянат, қырып кету, жойып кету. Ел ішіне жақсылық сөзбен, таза пікірмен барған біреу жоқ»- дейді көсемсөзші.

С. Садуақасұлы жолжазбада қостанайлық оқыған азаматтардың (қазақ) неліктен елеусіз орындарда жұмыс істеп отырғанын да зерделеген. Оның пікірінше, қабілетті қазақтардың аяғынан шалып отырған – отаршылдар. «Колонизаторлардың әдісі жақсы-ақ! – дейді мысқылмен Смағұл. – Біреуді «жалқау» дейді, жалқау бола қалады. Екіншіні «контр» дейді, контр бола қалады! Өздері оңды, басқа жұрт жаман».

«Қазақ» газеті мен жер мәселесі

Жер дауы, жесір дауы – күн тәртібінен түспей келе жатқан мәселе. Жерге талас екінің бірінде ру мен рудың, әлді мен әлсіздің немесе кең қоныстардың арасында жанжал туғызып үдей келе, арты кейде адам шығынына, қырқысқа соғып жататын. Жер дауы – қазақ халқының тұрмыс-салтынан туындаған, ешқашан түпкілікті шешімін таппаған күрмеуі күрделі мәселелердің бірі.

«Қазақ» газеті, 1913 ж. № 4.

«Бір кездегі іргесі ыдырамай жатқан халық келімсектер келісімен күшті жұрттың аяқ асты болып, азып-тозып жоғалуға жақын». Сондықтан да саяси күреске шығу, езгеден босанар жолды анықтау ісі бүгінде алдыңғы кезекке шыққандығын айта келе:

«Істің мәні жалғыз-ақ тамақ асырап, күн көруде қалмас, өз бетімен күн көре алмаса, өзге жұрттың есігінде жүріп, малайлықпен тамақ асырап, қазақ тіршілігін етер ғой… өз алдына дербес ұлт болып, Еділден Ертіске, Оралдан Ауғанға шейін тұтас тұрған халық едік. Арамызға әр түрлі жұрт кіріскенде, солармен қатар, атымыз жоғалмай қазақ ұлты болып, тұра аламыз ба?» – деп жазды.

1911-1913 ж.ж. аралығында Орда, одан кейін Орал қалаларында шыққан «Қазақстан» газеті мен «Айқап» журналы арасында да полемика болған. Оған мысал ретінде «Қазақстан» газетінің белсенді авторы Ғұмар Қараштың «Айқаптың» бетінде жарияланған Ахмет Жантөлиннің «Қазақ халқы қала болуы тиіс емес, қала болудың соңында біздің үшін бек көп қорқыныштар сезіледі» деген мақаласына орай «Ахмет Жантөлинге» атты материалын атап өтуге болады. Онда «Крестьяндардың ата кәсібі – егін. Біздің ата кәсібіміз – мал өсіру. Қала бол деген сөзден мал өсірме деген шықпайды. Жөні келсе, егінмен де, саудамен де қазақ тіршілік ете алады».

Смағұл Садуақасов – публицист (3)

«Ауылдағы жастар туралы» мақаласы «Еңбек туы» газетінде 1920 жылғы 25 желтоқсанда жарияланған. Мақалада ауылдағы жастарды ұйымдастыру, қоғамға пайдалы жұмысқа тарту, олардың іскерлігін қалыптастыру мәселесі көтерілген. Осы еңбегінде Смағұл бұрындары құрылған ұйымдардың кемшілігін айта отырып, оны қайталамауды, өткеннен сабақ алуды ескертеді. Көсемсөзші қазақ жастарының ерекшелігіне қарай жұмысты жоспарлауды ұсынады. «Біздің Қазақстан – ауылдың республикасы. Қазақтың 99 пайызы ауылда. Сондықтан ауыл жастарының арасындағы жұмыс ең бірінші орында болу керек», – дейді. Смағұл ауыл жастарына менсінбей қарайтындарды, оларды алға жетектеудің орнына меселін қайтаратындарды: «Қазақтың ұлтшылдары ондай «төрелерге» тиісті баға берсе де, қазақ ішінде «төрелік» қалған жоқ. Күні бүгінге дейін шаһарлы жерде жүрген дұп-дұрыс адам секілді жігіт елге шықса, шіңкілдеп, тоқаңдап кетеді. Балалармен сөйлесу түгілі, жаман-жәутік қазақпен де сөйлеспейді»- деп сынайды. Смағұл осы мақаласында: «Осы күнгі заман – бірлескеннің, білгеннің заманы. Бірлестің, бірауызды болдың – сен күн көре аласың. Бытырадың, надан болдың – өлесің» – деп, ел жастарын ұйымдасуға, өрелілікке шақырады.

«Жастар съезіне» атты мақаласын қаламгер «Қазақтың саяси пікірінің тарихы – қазақ жастарының тарихы» сөйлемімен бастайды. Бұл еңбегінде С. Садуақасұлы аға толқынның кезінде топтаса алмағандығын, «көпке бірдей жақсы аты шыққан қазақтың азаматы аздығын», жастар содан сабақ алу керектігін сөз ете келіп, жаңа замандағы жас лектің мақсат-міндеттеріне және санадағы сауатсыздықпен күрес қайтсе жеңіске жететінін әңгіме етеді. Жастардың ұйымдасып отырғанын үлкен күшке балап, оларға мүмкіндікті қолдан жібермеу жөнінде ақыл-кеңес береді. Ұлтты қадірлеуді ескертеді.

«Мен – коммунист. Маған қазағы да, орысы да бәрі бір» деушілер табылады. Бірақ бұл секілді сөзді айтушылар орысқа да, қазаққа да пайдасыз адам болып шығады», – дейді Смағұл. Автор мақаласын: «Көтеріл, жастар! Ұйымдас, жастар!» – деген үндеумен аяқтайды.

Байқап отырғанымыздай, Смағұл осынау үш мақаласында да ұлт ертеңі жастардың қолында екенін сөз етеді. Смағұл идеясы қазіргі публицистикамен үндес.

«Арқа ақпарат» сайты бойынша

Смағұл Садуақасов – публицист (2)

С. Садуақасұлы бұл жылдары театрдың, әртістік кәсіптің, пьеса танудың әліпбиі іспеттес «Ұлт театры туралы» (1925), «Алғашқы тәжірибелер», «Баянды еңбек күтеміз», «Мәдениет тәрбиесі»(1923), «Ұлт театрына бір жыл» (1927), тағы осы секілді бірнеше мақала жазады. Нәтижесінде қайраткердің сөзі мен ісі биіктен табылып, үлгілі театр, талантты әртістер, ойлы көрермендер қалыптасты.

Жиырмасыншы жылдары қазақ қоғамындағы халықтың білім-ілімге деген сұранысы оқулықтардың, танымдық, ғылыми еңбектердің жазылуын тездетті. Бірақ оны жазатын маман қат еді. Осы орайда С. Садуақасұлының «Жастарға жаңа жол» (1924), «Кооперация һәм қазақ шаруасы» (1924), «Жастармен әңгіме» (1925) атты танымдық әрі ғылыми кітапшалары мен «Қазақстан» (1922), «Күнбатыс һәм Күншығыстың бостандық жолында күрестерінің тарихы» (1923), «Жаңа жұртшылық негізі – ғылым» (1925), т. б. ғылыми мақалалары замандастарының көңілінен шыққан.

«Көтеріл, жастар!» мақаласы «Еңбек туы» газетінің 1920 жылғы 13-қарашасында жарық көрген. Мұнда саясат пен ұлтшылдарымыздың аражігін ашып көрсетіп, мәселені келешек жастарға тірейді. Енді не істеу керек? Смағұл сары уайымшылдыққа салынбайды. Сол себепті төңкеріс тудырған дәуірден баз кешіп кетуді қаламайды. Оқығандар елден жырақтанса, мыңдаған халықты «саясатпаздар» құздан құлататынын Смағұл түсінеді. Ол: «Енді бізде кім бар? Алдымыздағы асқар таудай жүкті кім арқалайды? Ұлттың ісін, елдің жұмысын кім атқарады? Еңбекшілердің кім ақылшысы болып, кім оларға жолбасшылық етеді?» – деп қойған сұрағына өзі: «Жастар, жастар, жастар. Бұлардан басқа ешкімге сенім, ешкімнен үміт жоқ» – деп жауап береді. Қаламгер аға толқын өкілі ақын Мағжанның «Мен жастарға сенемін» деген пікірін негіздей отырып, алдағы істердің жауапты екендігін қаперінен шығармайды. Мақаладағы «Бүкіл халықтың тұрмысын өзгерту, адамшылық, ұйымшылдық негізімен өзгерту, жаңа дүние орнату деген жеңіл жұмыс емес. Бұл секілді жұмыс басын жарып, көзін шығарғанмен оңдалмайды. Бұған ақыл керек, білім керек, ақ жүрек, адал ниет керек» деген Смағұл ойы 20-жылдары аса көкейкесті, сындарлы естілгені анық. (Д. Қамзабекұлы. С. Садуақасұлы. Алматы. Қазақстан. 1996 жыл, 160 бет)

«Арқа ақпарат» сайты бойынша

Смағұл Садуақасов – публицист (1)

С. Садуақасұлы 1916 жылы Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге қаламгерлік мектептің де табалдырығын аттады. Ол қаламын «Бірліктің», «Балапан» атты қолжазба журналдарында ұштады. Смағұл көсемсөздік пен жазушылық өнерді тынымсыз қайраткерлік қызметінің барысында меңгерді. 1918—1919 жылы Алаш Ордаға тыныс болған «Жас азамат»газетің,1920 жылы атын «Қазақстан» етіп, затын халықтық қылып өзгертпекке бел буған «Ұшқын» газетің, 1922 жылы Еуропа өркениетін уағыздаған «Өртең» газетін, қазақ жастарының «Жас қазақ» журналын шығаруға атсалысты. Мұнан бөлек ол 1920 жылы «Еңбекшіл жастар»(Омбы), «Кедей сөзі»(Омбы), «Еңбек туы» 1925-1926 жылы «Еңбекшіл қазақ», кейін «Еңбекші қазақ» газеттері мен «Қызыл Қазақстан» журналының (1924-1925 ж.ж. шығып тұрған) жауапты шығарушысы (редакторы) болды. (С. Садуақасұлы. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-т., Алматы, 2003, 9-бет)

Көтерген тақырыптарының ауқымы турасында: «Өмір үшін күресу» (1918), «Көтеріл, жастар!» (1920), «Өткен күндер һәм болашақ»(1922), «Шарт керек пе?»(1922), «Қостанай — Торғай»(1922), «Орта Азия өміріндегі жаңа дәуір» (1924), «Қазіргі дәуір іс дәуірі» (1925), «О национальностях и националах»(1928) және тағы басқа толып жатқан мақалаларында қазақ қоғамының өтпелі дәуіріндегі қоғамдық-саяси ахуалдың қандайлығын һәм ел мен оның көсемдерін тығырыққа тіреген зәруліктерді шешудің амалдарын көрсетеді.

Өркениетті болуға талпынған елге қажетті шартты орындау ісінен күшін аяп қалмады. С. Садуақасұлы «Нужды аула» (1919), «Бірінші мақсаттарымыз»(1920), «Халық ағарту мәселелері»(1925), «Оқу ісінің кемшіліктері, оларға қарсы шаралар» (1926), «Қазақстанда халық ағарту мәселелері» (1927), т. б. мақалалары мен соңғы аталған кітабымен аттас кітапшасында елдегі оқу-ағарту зәрулігін сөз етеді. (Сонда 20-бет)

«Арқа ақпарат» сайты бойынша