»Культурный шок»

Бірнеше күн бұрын  Фейсбукте Николя Журнудың осы бір тамаша суретін көріп, не деген шынайы карикатура деп қынжылдым. Кейін пікірлер ішінде бұл жай сурет емес, „Культура и СМИ„ деген кітаптың мұқабасы екенін білдім. Авторы да тез табылып, достар қатарына қосылды – Әсел Мусинова ГАТОБтағы балерина, гугл арқылы іздеп қарасам, республикалық басылымдарда балет жайлы көптеген мақалалардың авторы да екен.

Әсел Ахметовнадан бұл монографияны міндетті түрде сатып аламын деп шештім де, бүгін ол кісімен кездесіп, таныстым. Таң қалғаным, Әсел Ахметовна Селезнев атындағы хореографиялық  училищены бітіріп, кейін ҚазҰУ-тің журфагын, кейін магистратурасын тәмамды, қазір филология ғылымдарының кандидаты, өнертанушы, ҚазҰУ-де оқытушы болып жұмыс жасайды. Кітаптың алғашқы бетін ашып, монография кімге бағышталады деген сөзінде „…атам Сералы Қожамқұлов…„  дегенді оқыдым. Міне, дарынды адамдардың ұрпағы деген осылай болады екен ғой… Осыдан екі жыл бұрын қазақ театрынының тарихымен танысамын деген ниетпен Сералы Қожамқұловтың бір ескі кітабын оқыған едім, ұлы актер өз очерктерінде жастық кездерін, өнер жолындағы алғаш қуаныштары мен қиындықтары, рөлдері жайында жазған еді. Ал бүгін немересінің еңбегімен танысудың сәті түсті.

Монографияда БАҚ пен мәдениеттің бір-біріне деген әсері, өнер тақырыбындағы салалық газет-журналдарға шолу және ондағы материалдардың жазылуы, сонымен қатар, автор рецензия, репортаж, шығармашылық портрет, сұхбаттың ерекшеліктеріне тоқталады. Әсел Мусинова мәдени тақырыптағы сынды жоқтап, журналистикамыздың үлкен проблемасы жайында айтады. Шынымен де, сын жанрлары бізде дамымаған, театр, балет, опера болсын, рецензия жазуға келгенде бұл салада біліміміздің төмен екені айдан анық көрініп тұрады.

Кітапты бір шолып шығып, оның әдеби-көркем рецензия жазуда журналистерге пайдасы зор деген ойда қалдым.

Чехов және Айқындық Капитандары

Ұлы драматург биыл 150-ге толды. Бұл датаға орай мемлекеттік театрлар Антон Палычтың пьесаларын қоюға міндет көріп, «Шие бағы», «Шағала», «Үш апалы-сіңлілі» сынды қойылымдарды ұсынды.

Біздегі – «Шағала». Сюжетте әзіл болмаса да, автор оны комедия деп атаған, неге десеңіз, Чеховтың өзінен сұраңыз, ал біздікі тек болжау. Надандық, ақымақтық, маңғаздану мен жауапсыз махаббат, адасқан жандардың зары, суицид. Былай қарасаңыз, комедия ондай элементтерден тұрмайтын секілді. Трагедияның өзі – өкініш, аяныш пен ыза емес пе? Соған қарамастан, күзгі күндей жабырқаған, бақытқа орын таба алмаған комедия ғана нағыз үмітті сыйлай алады, – деп баяғы заманда, Чеховтан бұрын басқа драматургтар айтып өткен болатын. Ал орыс классигінің өзі бұл пьесадағы кейіпкерлерге аяушылық білдірместен, шымылдықтың әр жағынан оларға күліп тұрғандай. Зілсіз. Жай ғана амалсыз күлкі. Бірақ мәселе жанр таңдауда емес, сахнадағы қойылымда. Әбігершілік пен қарбаласты көре тұра, нақты бағыты бар қозғалыстың жоқтығын елестетіп көріңізші. Бұл динамикалық схеманың әлсіздігі ме, әлде акценттердің дұрыс қойылмауы ма – айта алмаймын. Тек бұндай театр қай драматургтың пьесасын сахналаса да, Шоу не болмаса Ибсен, Шекспир не Беккетті сөйлете алмайды деп қорқамын. Себебі онда атам заманнан аманат қылып сақтаған шаблондарға тиісуге болмайды! Осы жолы да: мыналар Оразбековтың «Бір түп алма ағашындағы»

«Намыссыздарды, ұяты жоқтарды аяймын»

Маржан Ершуға Болат Атабаев берген сұхбаттан үзінді:

Біздің көрермен туралы

– Өзіңіз де  Германияға барып,  сондағы неміс театрында режиссерлік  қызметте болып қайттыңыз. Немістерді таңғалдырдыңыз ба?

– Немістер таңғалмайды. Олар есекарба сияқты жұмыс істегенді ғана біледі. Маған сын көзбен қарады. «Осы қазақтың қолынан  не келеді дейсің» деп күмәндана қарады. Өнер жолы – қиын жол. Мақтаншақтар мен қуыскеуделерді уақыты келгенде  жағалауға лақтырып кетеді. Батыста өнерге, өнер адамдарына еркіндік берілген. Сегіз-он сағат  жан қинап жұмыс істейді. Қалған уақытында бос. Кітап оқиды ма, демалады ма өз еркі. Еңбекақы келісім-шарт бойынша төленеді.  Бір спектакль  бір ай ғана сахналануы мүмкін. Тіпті одан аз уақыт. Сұранысқа сай болмаса, ығысып  түсе береді. Олар спектакльді түсінбесе, екі-үш мәрте,  тіпті одан да көп мәрте келіп көре береді. Демек, көруге тұрарлық   деген сөз. Ал бізде ше? Сұмдық түсініксіз дейді де, орнынан тұрып жүре береді. Яғни, көрермен ойланбайды немесе ойлануға ерінеді. Оларға жалт-жұлт еткен жарық шам,  тарсылдаған музыка түсінікті. Германияда бірнеше спектакль қойдым. Ол елге таңғалдыру үшін емес, өзім  бірдеңе үйрену үшін, көру үшін, таңырқау үшін бардым. Бізде эмоцияға көп мән берілсе, батыста  басқа рационға назар аударылады. Бізде сахнаға шыққан қойылымнан тек қана тәрбиелік  жағын іздейді. Өнердің эстетикалық, танымдық, ақпараттық, мифтік  жағын да танып түсіну бар емес пе?!

«Бекежан  – қара күш, Төлеген – демократия, Жібек – халық»

– Қазақ көрермендері сәбилік-санада қалып барады дегеніңіз бе бұл..

– Драма  – тартыс. Драмада ақ, қара, басқа да түстер бар. Менің түсінуімше, бұл ел ақ пен қарадан басқа түсті көргісі келмейді. Немесе көруге дағдыланбаған. Көргіш көз, сезгіш жүрек  болмаса,  өнер  тұл. Тек ақшамен, атақ, сыйлық  берумен  мәселе шешілмейді. Мысалы, «Қарагөзді» қойғанымда, мынадай шешім жасадым: Сүйгеніне қосыла алмай арманда  кеткен Қарагөз сұлуды  табалдырықтың астына тастадым. Қарагөздің асына келгендер оның мүрдесін аттап өтіп, сапырып қымыз ішіп, саңқылдап күліп әңгіме соғып отырады.  Трагедия ма, трагедия!  Мұны көргендер  маған қарсы сын айтты.  Бұлай ету дұрыс емес десті. Мен Қарагөздің трагедиясын өзімше көргім, көрсеткім  келген шығар. Сол тұста Әбіш Кекілбаевтың маған «Ішіндегі құндылығы бар інген оқыс қимыл жасамас болар» деп айтқаны бар. «Қыз Жібекті» қойдым. «Қыз Жібек»  қай кезде де өзекті тақырып. Менің тануымда: Бекежан  – қара күш, Төлеген – демократия, Жібек – халық. Бұл қойылым брейк биімен өрнектелді. Қимыл-қозғалыс, мимика би тіліне көшті. Төлеген аспанға көтеріліп, Жібек сызылған құстың қанатындай көрініс береді. Шешімінде Бекежан  көзі ашық, суға батпай  тұрып қалады. Бұл «жер бетінде  зұлымдық  жерленбейді»  дегенді білдіреді. Қойылымның сахналық киімдері қарапайым, алкызыл ашық түстерден тұрады. Бұл – жастықтың түсі. Бұл қойылымды қайтадан сахналасам, мүмкін тағы да өзгерістер  енгізетін шығармын. Тап осылай қойылды. Өнерде осылай қалуы  керек деген қатып қалған  қағида  жоқ  қой.  Өнер үнемі дамып, жетіліп отырады емес пе?! «Абайды» қойғанымда  сахнаға үш Абай шығардым. Көтерісшіл Абай, Философ Абай, Жас Абай. Философ Абай  ақыл-ойымен алға шығады. Жүрегімізбен сүйетініміз де осы Абай емес пе?!

«Қыз Жібек»

Шиллердің «Махаббат пен зұлымдығы»

Наурыз мейрамы

С.Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық қазақ драма театры сахнасында «Айман-Шолпан» спектаклінен көрініс

Мұңлы клоунада

– Уақытты бос әңгімеге құртпайық. (Пауза. Сезіммен.) Сәті түсіп жатқасын, бірдеңе жасайық. Біз күнде біреуге қажет бола бермейміз. Әрине, біреуге қажет –  тура біз емес. Басқалар да біз секілді істей алушы еді, тіпті одан да жақсырақ. Біз естіген үндеу бүкіл адамзатқа тасталған еді. Бірақ осы жерде, осы мезетте адамзат – бұл біз, ұнаса да, ұнамаса да. Кеш болмағанша, осыны пайдаланып алайық. Қасірет бізді қоғам азғындарына теңеді, соларды лайықты көрсетейік. Бұл жайында не дейсің? (Эстрагон үндемейді.) Шындықтың мәні – қол қусырып, жоқ пен барды таразылап отырғанымыздың өзі – әлеуметтік жағдайымызға сый-құрмет көрсеткеніміз. Жолбарыс өз тұқымдастарын құтқаруға аттанғанда бір секунд та ойланбайды. Немесе қалың бұтаға қашып құтылады. Бірақ мәселе онда емес. Біз мұнда не істеп жүрміз, міне, өзімізге осындай сұрақ қоюымыз қажет. Білетініміз жақсы болды. Иә, осы үлкен хаоста бір нәрсе ғана анық: біз Годоның келетінін күтіп отырмыз.

Сэмюел Бекеттің «En attendant Godot» пьесасынан Владимирдың репликасы

Фото: Александр Гусов. Лондондық Хеймаркет (Royal Theatre Haymarket) театрындағы пьесадан көрініс.

Өкінішті…

Қарағанды қаласының Сәкен Сейфуллин атындағы қазақ драма театрында 28 қараша күні «Жындыханадан келген мейман» атты комедияның тұсау кесері болып өтті. Өкінішке орай сол күні театрға бара алмадым. 30 күні қойылымды екінші рет тамашалауға болатынын афишадан көріп, «мәдени бағдарламамды» жұма күнге ауыстырдым. 30ы кешкі сағат 17.45те театрдың кассасына келіп тұрсам,
-Сегодня ничего не будет!
-Почему?
-Потому что!-деп орыс апай ұрсып тастады.
Шынымен де, «Театр киім ілгіштен басталады» деген осыған орай айтылған шығар… Амал жоқ, автобусқа отырып, үйге қайтуға тура келді.